डॉ. प्रतिक राजन मुणगेकर यांना शिक्षणतज्ज्ञांच्या परिषदेत सन्मानित करण्यात आले. महर्षी माहिती तंत्रज्ञान विद्यापीठ नोएडा दिल्लीचे सन्माननीय पाहुणे म्हणून निमंत्रित करण्यात आले आणि कुलगुरू डॉ. बी. पी. सिंह यांच्या हस्ते त्यांचा सत्कार करण्यात आला. NEP २०२० ची आव्हाने आणि त्यांचे निराकरण यावर चर्चा करण्यासाठी संपूर्ण भारतातून अनेक मान्यवर आणि शिक्षणतज्ज्ञ उपस्थित होते.
राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० अंमलबजावणी आव्हाने - डॉ प्रतिक मुणगेकर
प्रत्येक देशासाठी सु-परिभाषित आणि भविष्यवादी शैक्षणिक धोरण आवश्यक आहे कारण शिक्षण हा आर्थिक आणि सामाजिक प्रगतीचा प्रमुख चालक आहे. आपापल्या परंपरा आणि संस्कृती लक्षात घेऊन विविध देशांनी विविध शिक्षण पद्धती स्वीकारल्या आहेत.
अलीकडेच, भारत सरकारने आपले नवीन शैक्षणिक धोरण, राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० (NEP 2020) जाहीर करून एक मोठी झेप घेतली आहे. १९८६ मध्ये या धोरणात शेवटची मोठी सुधारणा केल्यानंतर जवळपास तीन दशकांनंतर धोरण योग्य वेळी आले असून उद्दिष्ट अतिशय उदात्त आहे. पण कागदावर धोरण मांडणे आणि ते आत्म्याने पाळणे यात जमीन आस्मानाचा फरक आहे. NEP २०२० चे यश आणि त्याच्या अंमलबजावणीचा वेग हे सरकार, विद्यापीठे आणि शाळांना समोरच्या व्यावहारिक आव्हानांना किती यशस्वीपणे तोंड देऊ शकतात यावर मोठ्या प्रमाणात अवलंबून आहे.
NEP 2020 चे ठळक मुद्दे :
नवीन शैक्षणिक धोरण हे भारताच्या विद्यमान शिक्षण पद्धतीची सकारात्मक पुनर्कल्पना आहे. त्यात काही अतिशय प्रभावी आणि प्रशंसनीय प्रस्ताव आहेत. हे धोरण सर्वसमावेशक शिक्षणाच्या मॉडेलची कल्पना करते जे एकात्मिक, आकर्षक आणि विसर्जित आहे. सौंदर्यशास्त्र आणि कलेच्या बरोबरीने वैज्ञानिक स्वभाव आणि पुराव्यावर आधारित विचारांचा समावेश केला जाईल.
या पॉलिसीचे मुख्य तत्व आहेत:
१ . लवचिकता, जेणेकरुन शिकणारे त्यांचे शिकण्याचे मार्ग निवडू शकतील;
२ . कला, विज्ञान, शारीरिक शिक्षण आणि इतर अभ्यासक्रमेतर क्रियाकलापांचा समान प्रचार जेणेकरून विद्यार्थी त्यांच्या आवडीनुसार निवड करू शकतील;
३ . बहु-अनुशासनात्मक दृष्टीकोन (विज्ञान, सामाजिक विज्ञान, कला, मानवता आणि क्रीडा) रॉट लर्निंगपेक्षा वैचारिक शिक्षणावर भर; सर्जनशीलता आणि गंभीर विचार;
४ . सहकार्य, टीमवर्क, सहानुभूती, लवचिकता यासारखी जीवन कौशल्ये जोपासणे;
५ . विद्यमान सममितीय मूल्यांकनापेक्षा शिकण्यासाठी नियमित स्वरूपाचे मूल्यांकन.
हे प्रशिक्षित शिक्षकांच्या देखरेखीखाली सहकारी विद्यार्थ्यांसाठी स्वैच्छिक आणि आनंददायक क्रियाकलाप म्हणून पीअर-ट्यूशनला प्रोत्साहन देते. NEP शिकण्याचे अनेक मार्ग सुलभ करण्याचा प्रयत्न करते ज्यामध्ये औपचारिक आणि अनौपचारिक शिक्षण पद्धतींचा समावेश असेल. औपचारिक वर्गातील शिक्षण हे पुस्तक आणि सूचनांपुरते मर्यादित आहे. नवीन धोरणाचे उद्दिष्ट हे शिक्षण वर्गाच्या चार भिंतींच्या बाहेर नेणे आणि विद्यार्थ्यांना वास्तविक जगातून आत्मसात करण्यास प्रोत्साहित करणे आहे. इथेच 'लर्निंग कसं शिकायचं' ही संकल्पना येते, NEP चे आणखी एक प्रमुख वैशिष्ट्य. पुस्तकी शिक्षणाच्या निरर्थक संस्कृतीचा त्याग करून, आता खऱ्या, समग्र शिक्षणाकडे वाटचाल केली जाईल जे २१ व्या शतकातील कौशल्यांनी लोकांना सुसज्ज करेल.
मूलभूत अवस्थेपासून, तरुण विद्यार्थ्यांना अनेक भाषांचा परिचय होईल कारण बहुभाषिकतेचे खूप संज्ञानात्मक फायदे आहेत.आयुष्याच्या सुरुवातीच्या काळात, मुले खूप लवकर भाषा उचलतात. भारतातील समृद्ध, अभिजात भाषा आणि साहित्याचे महत्त्व लक्षात घेऊन, संस्कृत हा शालेय आणि उच्च शिक्षणाच्या सर्व स्तरांवर विद्यार्थ्यांसाठी आवश्यक, समृद्ध करणारा पर्याय म्हणून दिला जाईल. तमिळ, तेलुगु, कन्नड, मल्याळम आणि ओडिया या भाषा शक्यतो त्यांचा अभ्यास करू इच्छिणाऱ्यांसाठी ऑनलाइन मॉड्यूल म्हणून ऑफर केल्या जातील.
हे धोरण उच्च शैक्षणिक स्तरावर क्रांतिकारी संरचनात्मक सुधारणा आणण्याचा प्रयत्न करते. हे अंडरग्रेजुएट स्तरावर लवचिक तीन किंवा चार वर्षांच्या पदवी कार्यक्रम संरचनेला प्रोत्साहन देते, ज्यामुळे शिकणाऱ्यांसाठी एकापेक्षा जास्त एक्झिट पॉइंट्स मिळू शकतात.
आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स, डिझाईन थिंकिंग, डेटा अॅनालिटिक्स, मशीन लर्निंग आणि होलिस्टिक हेल्थ यांसारख्या समकालीन विषयांना प्रोत्साहन देण्यासाठी एकत्रित प्रयत्न केले जातील. जे उद्याचे करिअर निवड म्हणून ओळखले जातात. महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी नियामक संस्था म्हणून विद्यापीठ अनुदान आयोगाची जागा भारतीय उच्च शिक्षण आयोगाने घेतली जाण्याची अपेक्षा आहे.
सध्याच्या शिक्षक-केंद्रित मॉडेलच्या विरोधात, ज्यामध्ये शिक्षक विषय, अभ्यासक्रम आणि मूल्यमापन ठरवतात, एक विद्यार्थी-केंद्रित मॉडेल विकसित केले जाईल जे विद्यार्थ्यांना त्यांना ज्या विषयांचा अभ्यास करायचा आहे ते ठरवण्याचा अधिकार देईल. उच्च शिक्षणाला अधिक प्रगतीशील बनवण्यासाठी, विज्ञान, अभियांत्रिकी आणि गणिताबरोबरच विद्यार्थ्यांची समस्या सोडवण्याची सर्जनशीलता सुधारण्यासाठी कला आणि डिझाइन विचारांचा संपर्क आवश्यक आहे. NEP अंतर्गत नवीन मॉडेल, STEAM नावाचे, उच्च शिक्षणातील सध्याच्या STEM मॉडेलच्या तुलनेत बॅचलर पदवी स्तरावर सुधारणा होईल, कारण ते अनुभवात्मक, अनुप्रयोग-आधारित शिक्षण आणि संशोधन-आधारित इंटर्नशिपवर केंद्रित आहे. सर्वसमावेशक, सर्वसमावेशक शिक्षणाचा भाग म्हणून, विद्यार्थ्यांना स्थानिक उद्योग, व्यवसाय आणि स्थानिक समुदायांसह इंटर्नशिपच्या संधी तसेच त्यांची रोजगारक्षमता सुधारण्यासाठी संशोधन इंटर्नशिप दिली जाईल.
शाळांमध्ये अंमलबजावणीतील अडथळे
· मानसिकता बदलणे
सध्याची शिक्षण व्यवस्था ही ब्रिटिशकालीन आणि औद्योगिक युगातील हँगओव्हर आहे. मानसिकतेतील बदलामध्ये पालक, शिक्षक, आजी-आजोबा आणि शिक्षकांच्या दोन किंवा अधिक पिढ्यांचा समावेश असेल. STEM शिक्षण-केंद्रित पिढीला NEP ला मार्ग द्यावा लागेल. कॉर्पोरेट जगताला देखील हे संरेखित करावे लागेल आणि त्यांची भर्ती आणि ग्रूमिंग धोरणे बदलावी लागतील. ही मानसिकता बदलताना अनेक आव्हाने असतील. तथापि, हे सरकारच्या सॉफ्ट पॉवर प्लेशिवाय केले जाऊ शकते.
· अध्यापनशास्त्रीय बदलांची पुनर्कल्पना आणि अवलंब करणे
शिक्षणाने विद्यार्थ्यांमध्ये केवळ संज्ञानात्मक कौशल्ये विकसित केली पाहिजेत - साक्षरता आणि संख्याशास्त्राची दोन्ही 'पायाभूत कौशल्ये' आणि गंभीर विचारसरणीसारखी 'उच्च श्रेणीची' संज्ञानात्मक कौशल्ये - तर 'सामाजिक आणि भावनिक कौशल्ये' देखील विकसित केली पाहिजे ज्यांना सहानुभूती, ग्रिट सारखी सॉफ्ट स्किल्स म्हणून ओळखले जाते. , चिकाटी, नेतृत्व आणि टीमवर्क. NEP मध्ये महत्त्वपूर्ण अभ्यासक्रम आणि शैक्षणिक बदलांसह अशा मूल्य-आधारित शिक्षणाची आवश्यकता आहे. हे अध्यापनशास्त्रीय बदल कठीण आहेत आणि यशस्वी अंमलबजावणीसाठी पुन्हा कल्पना करणे आवश्यक आहे.
· पुनर्विचार मूल्यमापन
शाळा सोडल्या जाणार्‍या परीक्षा आयोजित करणाऱ्या मंडळांना विद्यार्थ्यांसाठी त्यांच्या मूल्यमापन मापदंडांचा पुनर्विचार करावा लागेल आणि योग्य शिक्षण सामग्री रुब्रिक देखील ओळखावे लागेल. त्यानुसार शालेय पाठ्यपुस्तकांची पुनर्रचना करावी लागेल. रचनात्मक मूल्यांकन अक्षरशः अनुपस्थित आहे. आम्ही ते अखंडपणे कसे जुळवून घेतो आणि अंमलात आणू? भारतातील बहुसंख्य K-12 शिकणारे वार्षिक शिक्षण शुल्क रु. १२००० पेक्षा कमी असलेल्या शाळांमध्ये नोंदणीकृत आहेत; प्रस्तावित बदल शाळांच्या विविध स्तरांवर सोयीस्करपणे कॅस्केड करावे लागतील.
· प्रशिक्षण शिक्षक
अशा धाडसी उद्दिष्टांची अंमलबजावणी करण्यासाठी शिक्षक, शिक्षक आणि अधिकारी कर्मचाऱ्यांना उत्कृष्ट, प्रेरक मार्गदर्शकांचा समूह तयार करण्याबरोबरच प्रशिक्षणाची आवश्यकता असेल. शिकणे हे कष्टदायक व्यायामाऐवजी एक आनंददायक आणि आकर्षक कार्य असावे. जे शेवटी बेरोजगार तरुणांना बाहेर काढते. या धोरणामध्ये आपल्या देशाची भौगोलिक आणि सांस्कृतिक विविधता तसेच प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या विविध शिक्षणाची गती लक्षात घेऊन शिक्षण परिसंस्थेची रचना करावी लागेल.
· तळाशी दृष्टीकोन
भारतीय या नात्याने, जीवनाच्या सर्व क्षेत्रात टॉप-डाउन दृष्टिकोन स्वीकारण्यासाठी आम्ही सामाजिकरित्या प्रोग्राम केलेले आहोत. हे सामाजिक आणि शैक्षणिक परिवर्तन तळागाळापर्यंतच्या तळागाळातील हस्तक्षेपानेच शक्य आहे. गोष्टींच्या भव्य योजनेमध्ये, बॉटम-अप दृष्टिकोनाद्वारे सिस्टमची दुरुस्ती आणि सुधारणा करणे. कार्यालयीन कर्मचारी आणि पालकांसह संबंधितांच्या मानसिकतेत सुरुवातीपासूनच निश्चित बदल घडवून आणणे ही एक महत्त्वाची कृती असेल. 'काय विचार करायचा' ते 'कसा विचार करायचा' असा परिवर्तन आवश्यक आहे.
· शिक्षकांसाठी संधी वाढवणे
सर्व स्तरांवर अध्यापन व्यवसायात प्रवेश करण्यासाठी आपल्याला अतिशय उत्तम आणि हुशार लोकांना नियुक्त करण्याची आवश्यकता आहे. तसेच, शिक्षकांना आपल्या समाजातील सर्वात आदरणीय आणि आवश्यक सदस्य म्हणून पुनर्संचयित करणे आवश्यक आहे, कारण तेच आपल्या पुढील नागरिकांच्या पिढीला खऱ्या अर्थाने आकार देतात. अतिदुर्गम, दुर्गम ठिकाणी काम करताना वैयक्तिक आणि व्यावसायिक अडथळे दूर करण्यासाठी देखील कार्य करणे आवश्यक आहे. जे कार्यबल तयार करण्यासाठी आणि NEP यशस्वी करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे.
· नवीन मॉडेलसाठी निधी आणि स्केलिंग
२०३० पर्यंत २५० दशलक्षाहून अधिक विद्यार्थी भारतातील शाळांमध्ये नोंदणी करतील अशी अपेक्षा आहे. १:३५ च्या शिक्षक-विद्यार्थी गुणोत्तरासह, या प्रचंड विद्यार्थी लोकसंख्येला तोंड देण्यासाठी भारताला अंदाजे ७ दशलक्ष शिक्षकांची आवश्यकता आहे. त्या शिक्षकांनी सन्माननीय बी.एड. पदवीधर असणे आवश्यक आहे. १२ वी पास, पदवीधर आणि पदव्युत्तर पदवीधरांसाठी अनुक्रमे एक, दोन आणि चार वर्षांसाठी कार्यक्रम. अध्यापन हा भारतातील सर्वात कमी पगाराच्या व्यवसायांपैकी एक आहे ज्यामध्ये सरासरी शिक्षक सुमारे रु. २०००,००० प्रति वर्ष. या अडचणींमुळे, प्रचलित मुद्रित सामग्री-केंद्रित अध्यापनाच्या तुलनेत वैचारिक आणि अनुभवात्मक अध्यापन कठीण असेल. ही मोठी कमतरता दूर करण्यासाठी सरकारकडून अधिक निधीचे वाटप आवश्यक आहे. तसेच, सध्याच्या शिक्षकांचा समूह नवीन युगातील अध्यापन तंत्राकडे वळवला पाहिजे.
उच्च शिक्षणाच्या अंमलबजावणीसाठी अडथळे
· शिक्षण किंवा प्रमाणपत्र/पदवी
बहुविध एक्झिटच्या संकल्पनेद्वारे उच्च शिक्षणाच्या मॉडेलमध्ये लवचिकता हे गळतीचे प्रमाण कमी करण्यासाठी एक महत्त्वाचे पाऊल असले तरी, अशा प्रमाणपत्रे आणि डिप्लोमाच्या मूल्यावर प्रश्न उपस्थित होतो. भारतीय मानस नोकऱ्या मिळविलेल्या पदव्यांशी जवळून जोडते. म्हणूनच, नवीन प्रणाली लागू करण्यासाठी, आपल्याला प्रथम ही पुरातन विचारसरणी मोडून काढावी लागेल की केवळ पदवी घेऊनच एखादी नोकरी यशस्वीपणे मिळवू शकते. हा एक धोकादायक नमुना आहे जो एखाद्या व्यक्तीच्या इतर जन्मजात कलागुणांना कमी आणि परावृत्त करतो.
· बहु-अनुशासनात्मक शिक्षणाकडे अभिमुखता
विद्यमान शिक्षण पद्धतीमध्ये महाविद्यालयीन आणि विद्यापीठातील शिक्षकांसाठी अध्यापनशास्त्राकडे औपचारिक प्रशिक्षण आणि अभिमुखता वगळण्यात आली आहे. यामुळे शिक्षणाच्या विविध स्तरांवर पायाभूत , उच्च-श्रेणी विचार , कौशल्य प्रबोधन सक्षम करण्यासाठी ते लवचिक व सेंद्रिय बनवण्यासाठी अभ्यासक्रमाच्या रचनेत तातडीने फेरबदल करण्याची आवश्यकता आहे. उच्च शिक्षणासाठी एकल-अनुशासनात्मक संस्थांच्या जागी बहु-अनुशासनात्मक संस्था स्थापन करण्याचा धोरणाचा प्रयत्न आहे. चांगल्या हेतूने हे ध्येय गाठण्याचा मार्ग मोकळा झाला आहे.
· निधी
मर्यादित संसाधने पाहता उच्च शिक्षणासाठी NEP २०२० च्या प्रस्तावांची पूर्णपणे अंमलबजावणी करणे हे एक पराक्रम असेल. कमी-उत्पन्न वर्गातील विद्यार्थ्यांसाठी प्रवेश शक्य करण्यासाठी खाजगी संस्थांनी अधिक शिष्यवृत्ती देऊ करणे आवश्यक आहे, परंतु हे कसे साध्य करता येईल यावर चर्चा करण्यात NEP अपयशी ठरते. हे उच्च शिक्षणासाठी मोठ्या प्रमाणावर सार्वजनिक निधीची गरज दर्शवते, जे प्रत्यक्षात सध्याच्या परिस्थितीमध्ये चांगले बसत नाही. शैक्षणिक अर्थसंकल्पात जीडीपीच्या ३ टक्क्यांवरून ६ टक्क्यांपर्यंत वाढ करणे केवळ अंमलबजावणीच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी पुरेसे नाही.
· डिजिटल कनेक्टिव्हिटी
आम्हाला दुर्गम भागात इंटरनेट प्रवेशाची आवश्यकता आहे कारण ई-लर्निंग हाच पुढे जाण्याचा मार्ग आहे, जसे की महामारीच्या काळात पाहिले गेले. या उद्देशासाठी डिजिटल पायाभूत सुविधांमध्ये डिजिटल क्लासरूम, कौशल्य-चालित ऑनलाइन शिकवण्याचे मॉडेल, शारीरिक शिक्षण आणि प्रयोगशाळेच्या पायाभूत सुविधांमधील तफावत दूर करण्यासाठी एआर/व्हीआर तंत्रज्ञान, शाळांमध्ये एकसमान मूल्यांकन योजना, करिअर समुपदेशन सत्रे आणि नवीन युगात पारंगत होण्यासाठी शिक्षक प्रशिक्षण यांचा समावेश असेल. तंत्रज्ञान पुढील दशकात हे मोठे आव्हान राहणार आहे.
सारांश
NEP २०२० च्या मसुदा समितीने विविध दृष्टिकोन, शिक्षणातील जागतिक सर्वोत्तम पद्धती, क्षेत्रीय अनुभव आणि भागधारकांचा अभिप्राय यांचा विचार करणारे धोरण तयार करण्याचा व्यापक प्रयत्न केला आहे. हे मिशन महत्वाकांक्षी आहे पण अंमलबजावणीचा दिशा-निर्देश ठरवेल की हे खरोखरच सर्वसमावेशक शिक्षणाला चालना देईल जे शिकणाऱ्यांना उद्योग आणि भविष्यासाठी तयार करेल.
कोणत्याही समाजाच्या आणि देशाच्या सर्वांगीण विकासासाठी शिक्षण हा एक अत्यावश्यक आणि अपरिहार्य घटक आहे. ही गरज पूर्ण करण्यासाठी राष्ट्राकडून सर्वसमावेशक राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण तयार केले जाते. भारत सरकारने मंजूर केलेले नवीन राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण, २०२० हा या दिशेने एक महत्त्वाचा उपक्रम आहे.
या नव्या शैक्षणिक धोरणाची अंमलबजावणी कशी होते यावर त्याचे यशापयश अवलंबून असेल. त्यामुळे, असे म्हणता येईल की भारत हा सर्वात तरुण लोकसंख्या असलेला देश आहे आणि या तरुणांना उच्च दर्जाच्या शैक्षणिक संधी उपलब्ध करून देण्यावर भारताचे भविष्य अवलंबून असेल.
मी हे अधोरेखित करून समाप्त करू इच्छितो की लोकशाही समाजात, प्रत्येकाला समान संधी मिळायला हव्यात जेणेकरून प्रत्येकाला शिक्षणाचा अधिकार वापरता येईल आणि आकांक्षा आणि क्षमतांशी सुसंगत दर्जेदार शिक्षणाचा लाभ घेता येईल. पण दर्जेदार शिक्षणही सर्वसमावेशक असायला हवे. या संदर्भात, सार्वजनिक अधिकार्‍यांनी विविध कारणांमुळे जे मुख्य प्रवाहातील शैक्षणिक कार्यक्रमांचा वापर करू शकत नाहीत, त्यांच्यासाठी देखील दर्जेदार शिक्षण सुनिश्चित केले पाहिजे, ज्यात शिक्षणाच्या भाषेतील प्रवीणता नसणे ते गंभीर मानसिक किंवा शारीरिक अपंगत्व असू शकते.
धन्यवाद
डॉ प्रतिक राजन मुणगेकर यांच्याबद्दल
१ ) नव्याने उदयास येत असलेल्या द किंगडम ऑफ अटलांटिस (एक विकेंद्रित सार्वभौम राज्य) च्या शाश्वत विकासाचे ग्रह मंत्री म्हणून नियुक्त झालेले ते पहिले भारतीय आहेत.
२) ते पहिले सर्वात तरुण भारतीय आहेत ज्यांचे शाश्वत विकास ध्येये (नॉन-शैक्षणिक) हे पुस्तक आता अटलांटिन एज्युकेशन प्रोग्रामचा भाग आहे.
३ ) जगभरातून २५० + मानद डॉक्टरेट मिळवणारे ते पहिले सर्वात तरुण भारतीय आहेत.
४ ) ते पहिले सर्वात तरुण भारतीय प्राध्यापक आहेत ज्यांनी आजपर्यंत 8000 + पेक्षा जास्त विद्यार्थ्यांना शिकवले आणि ४००० + विद्यार्थ्यांना करिअरचे मार्गदर्शन केले आणि अजूनही गणना सुरू आहे.
५) ते पहिले भारतीय आहेत ज्यांना वयाच्या २८ व्या वर्षी अध्यापन आणि संशोधन क्षेत्रातील योगदानासाठी ७००+ आंतरराष्ट्रीय, राष्ट्रीय आणि राज्य पुरस्कार मिळाले आहेत.
६)जगभरात १२५ + मानद उच्च पदवी प्राप्त करणारे ते पहिले सर्वात तरुण भारतीय आहेत.
७ ) ३५ + आंतरराष्ट्रीय संस्थांद्वारे एकाच वेळी विविध उच्च पदांवर नियुक्त केलेले ते पहिले भारतीय आहेत.
८ ) जवळजवळ सर्व शाखांमध्ये अनेक देशांच्या ३६ संस्थांनी राजदूत म्हणून नियुक्त केलेले ते पहिले सर्वात तरुण भारतीय आहेत.
९) वयाच्या सोळाव्या वर्षी अध्यापन सुरू करणारे ते पहिले भारतीय सर्वात तरुण प्राध्यापक आहेत, वयाच्या सत्ताविसाव्या वर्षी त्यांनी अध्यापनाची बारा वर्षे पूर्ण केली आहेत.
१० ) रॉयल आणि प्रतिष्ठित पदव्या प्राप्त करणारे ते पहिले सर्वात तरुण भारतीय आहेत जसे की 1) लेक्चर्सऑल-राउंड मॅग्निफिकस (L.M.), 2) H.R.H. 5* ड्यूक.
११ ) मेंडेलीव्ह फेलोशिप (युनायटेड किंगडमचा सर्वोच्च शैक्षणिक सन्मान) प्राप्त करणारा पहिला सर्वात तरुण भारतीय.